||ఓమ్ తత్ సత్||

||ఓమ్ తత్ సత్||

సుందరకాండ.

అథ  శ్లోకార్థ తత్త్వదీపికా సహిత

అష్టషష్టితమస్సర్గః||

- ’జగామ శాంతిం మమమైథిలాత్మజా’-

ఇది అరవై ఎనిమిదవ సర్గ. సుందరకాండలో ఆఖరి సర్గ . ఈ సర్గ, ’జగామ శాంతిం’, అంటే ’శాంతిపొందినది’,  అనే మాటతో సమాప్తము అవుతుంది . అంటే హనుమ మాటలచేత, మనో వ్యథలో వున్న సీతమ్మశాంతి పొందినది అని. సుందరకాండలో ఇది అతి ముఖ్యమైన మాట

’తతో రావణ నీతాయాః’, అంటూ రావణునిచేత తీసుకుపోబడిన సీతమ్మ అన్వేషణ కొఱకు  బయలుదేరిన హనుమ, సీతాన్వేషణ జయప్రదముగా సాగించి రాములవారికి సీతమ్మ కనబడినది అని చెప్పితే మొదలు పెట్టిన పని పూర్తి అయినట్లే. కాని ఇక్కడ హనుమ తన చాక చక్యముతో, ఆచార్య రూపములో సీతాన్వేషణే కాకుండా, సీత మనస్థితిని గ్రహించి, సీతమ్మకి తన మాటలతో మనోశాంతి కలిగించాడు.

రాములవారికి అదే మాట, సీతమ్మ శాంతిపొందినది అని, సుందరకాండలో చివరి మాటగా హనుమ చెపుతాడు. ఆ మాటతో రాములవారికి కూడా ఉపశమనము కలుగుతుంది.

మధురమైన మధురమగు మాటలుచెప్పగల, సీతాదేవి చెప్పిన ప్రతిమాట వినడానికి కోరిన రాములవారికి, హనుమ సీతమ్మ తనకి చెప్పిన మాటలు అన్నీ మళ్ళీ వినిపిస్తున్న హనుమ మాటలతో ఈ సర్గ ప్రారంభము అవుతుంది..

ఇక అరవై ఎనిమిదవ సర్గ శ్లోకాలు అర్థతాత్పర్యాలతో.

||శ్లోకము 68.01||

అథాహ ముత్తరం దేవ్యా పునరుక్తః ససంభ్రమమ్ |

తవ స్నేహాన్నరవ్యాఘ్ర సౌహార్దాదనుమాన్యవై ||68.01||

స|| నరవ్యాఘ్ర ! తవ స్నేహాత్ సౌహార్దాత్ ససంభ్రమ్ దేవ్యాః అనుమాన్య దేవ్యా ఉత్తరం పునః ఉక్తః ||

గోవిన్దరాజ టీకాలో - అథ ఇత్యాది|| హే నరవ్యాఘ్ర త్వత్ స్నేహాత్ మయి ఇత్యర్థః | సౌహార్దాత్ సుహృత్భావాత్  అప్తత్వాత్ ఇతి యావత్ | అనుమాన్య సంమాన్య | ఉత్తరం తతః పరం ఉత్త్రం కార్యం వా | పునః దేవ్యా అహం ఉక్తః ఇతి అన్వయః | ససంభ్రమః గమనత్వరాన్విత ఇత్య్రర్థః |

||శ్లోకార్థములు||

నరవ్యాఘ్ర - ’ ఓ పురుషులలో పులి వంటి వాడా

తవ స్నేహాత్ - నీ పై ప్రేమతో

ససంభ్రమమ్ దేవ్యాః - 

వెళ్ళిపోతున్నాననే సంభ్రమముతో దేవి

అనుమాన్య  ఉత్తరం పునః ఉక్తః - 

ముందు చేయవలసిన కార్యక్రమముపై మరల చెప్పెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’ ఓ పురుషులలో పులి వంటి వాడా! నీ పై ప్రేమాతో , ( నాపై)  సహృదయముతో, వెళ్ళిపోతున్నాననే సంభ్రమముతో , దేవి ముందు చేయవలసిన కార్యక్రమముపై మరల చెప్పెను’. ||68.01||

||శ్లోకము 68.02||

ఏవం బహువిధం వాచ్యో రామో దాశరథిస్త్వయా |

యథా మామాప్నుయాత్ శీఘ్రం హత్వా రావణమాహవే ||68.02||

స||  శీఘ్రం రావణం హత్వా యథామాం అప్నుయాత్  ( తథైవ) రామః దాశరథిః త్వయా బహువిధం వాచ్యః |

||శ్లోకార్థములు||

శీఘ్రం రావణం హత్వా - శీఘ్రముగా రావణుని హతమార్చి 

యథామాం అప్నుయాత్  - ఏ విధముగా నన్ను పొందునో 

( తథైవ) త్వయా రామః దాశరథిః  - నీ చేత దశరథరాముడు

బహువిధం వాచ్యః - అనేకవిధములుగా చెప్పబడవలెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’( ఓ హనుమా!) శీఘ్రముగా రావణుని హతమార్చి ఏ విధముగా నన్ను పొందునో ఆ విధమును దాశరథి కి బహువిధములుగా చెప్పుము’. ||68.02||

||శ్లోకము 68.03||

యది వా మన్యసే వీర వసైకాఽహ మరిందమ |

కస్మింశ్చిత్ సంవృతే దేశే విశ్రాంతః శ్వోగమిష్యసి ||68.03||

స|| అరిందమ ! వీర ! యది మన్యసే (తది) కస్మింస్విత్ ఏకాహం సంవృతే ప్రదేశే  విశ్రాన్తః శ్వః (త్వం) గమిష్యసి ||

||శ్లోకార్థములు||

అరిందమ ! వీర !  - శత్రువులను అంతము చేయువాడా వీరా

యది మన్యసే (తత్) - ఒకవేళ తగును అనుకుంటే

కస్మింస్విత్ ఏకాహం సంవృతే ప్రదేశే - ఏదో ఒక నిరాటంకమైన ప్రదేశములో  

విశ్రాన్తః శ్వః (త్వం) గమిష్యసి - విశ్రమించి రేపు వెళ్ళగలవు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’ఓ అరిందమ! వీరుడా ! ఒకవేళ తగును అనుకుంటే, ఒక నిరాటంకమైనచోట, విశ్రాంతి తీసుకొని రేపు వెళ్ళుము’. ||68.03||

||శ్లోకము 68.04||

మమచాల్పభాగ్యాయాః సాన్నిధ్యాత్ తవ వీర్యవాన్ |

అస్య శోకవిపాకస్య ముహూర్తం స్యాద్విమోక్షణమ్ ||68.04||

స|| తవ సాన్నిధ్యాత్ మమ చ అల్పభాగ్యాయాః అస్య శోకవిపాకస్య ముహూర్తం విమోక్షణం స్యాత్||

||శ్లోకార్థములు||

తవ సాన్నిధ్యాత్ - నీ సాన్నిధ్యముతో 

మమ చ అల్పభాగ్యాయాః - అల్పభాగ్యముకల నాకు 

అస్య శోకవిపాకస్య - ఈ శోకసముద్రమునుంచి 

ముహూర్తం విమోక్షణం స్యాత్ - ఒక క్షణము విముక్తి కలుగును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’నీ సాన్నిధ్యముతో అల్పభాగ్యముకల నాకు ఈ శోకసముద్రమునుంచి ఒక క్షణము విముక్తి కలుగును’. ||68.04||

||శ్లోకము 68.05||

గతే హిత్వయి విక్రాంతే పునరాగమనాయవై |

ప్రాణానామపి సందేహో మమస్యాన్నాత్ర సంశయః ||68.05||

స|| విక్రాంతే  త్వయి గతే పునరాగమనాయ వై మమ ప్రాణానాం అపి సందేహాః స్యాత్ | అత్ర న శంసయః ||  

||శ్లోకార్థములు||

విక్రాంతే  త్వయి గతే - ఓ విక్రాంతుడా నీవు వెళ్ళిన పిమ్మట  

పునరాగమనాయ వై - మళ్ళీ వచ్చువరకు 

మమ ప్రాణానాం అపి సందేహాః స్యాత్  -

 నాప్రాణములు ఉండునో లేదో సందేహమే

అత్ర న సంశయః- దానిలో ఏమీ సంశయము లేదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’ఓ విక్రాంతుడా నీవు వెళ్ళిన పిమ్మట  మళ్ళీ వచ్చువరకు నాప్రాణములు ఉండునో లేదో సందేహమే. . దానిలో ఏమీ సంశయము లేదు.’ ||68.05||

||శ్లోకము 68.06||

తవాదర్శనజ శ్శోకో భూయో మాం పరితాపయేత్ |

దుఃఖాద్దుఃఖ పరాభూతాం దుర్గతాం దుఃఖభాగినీమ్ ||68.06||

స|| దుఃఖాత్ దుఃఖభాగినీం దుర్గతాం మాం  తవ అదర్శనజః శోకం భూయః మాం పరితాపయేత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

దుఃఖాత్ దుఃఖభాగినీం - దుఃఖముతో దుఃఖాలలో మునిగివున్న

దుర్గతాం మాం - దురదృష్ఠవంతురాలగు నాకు 

 తవ అదర్శనజః భూయః - నీవు కనపడక మళ్ళీ 

శోకం మాం పరితాపయేత్ - శోకము నన్ను మరింత తపింపచేయును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’దుఃఖములో వున్నఈ దురదృష్ఠవంతురాలగు నాకు నీవు కనపడక మళ్ళీ శోకము నన్ను మరింత తపింపచేయును.’ ||68.09\6||

||శ్లోకము 68.07||

అయం చ వీర సందేహః తిష్ఠతీవ మమాగ్రతః |

సుమహాంస్త్వత్ సహాయేషు హర్యృక్షేషు హరీశ్వర ||68.07||

స|| వీర హరీశ్వర త్వత్ సుమహాన్ సహాయేషు హర్యక్షేషు అయం సందేహః చ మమ అగ్రతః తిష్ఠతి||

||శ్లోకార్థములు||

వీర హరీశ్వర - ఓ వీరుడా ! వానరేశ్వరుడా 

త్వత్ సుమహాన్ సహాయేషు హర్యక్షేషు - 

నీకు సహాయులగు వానరభల్లూకగణములలో 

అయం సందేహః చ మమ అగ్రతః తిష్ఠతి -  

ఒక సందేహము నాకు ముందు కనపడుచున్నది 

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’ఓ వీరుడా ! వానరేశ్వరుడా ! నీకు సహాయులగు వానరభల్లూకగణములలో  నాకు ఈ సందేహము కలదు’. ||68.07|| 

||శ్లోకము 68.08||

కథం ను ఖలు దుష్పారం తరిష్యంతి మహోదధిమ్ |

తాని హర్యృక్షసైన్యాని తౌ వా నరవరాత్మజౌ ||68.08||

స|| దుష్పారం మహోదధిం తాని హర్యక్ష సైన్యాని వా తౌ నరవరాత్మజౌ కథం ను తరిష్యంతి ఖలు ||

||శ్లోకార్థములు||

దుష్పారం మహోదధిం - దుష్కరమైన ఈ మహోదధిని 

తాని హర్యక్ష సైన్యాని  - ఆ వానరసైన్యములు 

వా తౌ నరవరాత్మజౌ  - లేకా ఆ రాజపుత్రులిద్దరూ

కథం ను తరిష్యంతి ఖలు - ఎలా దాట  గలరు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’దుష్కరమైన ఈ మహోదధిని ఆ వానరసైన్యములు లేక ఆరాజపుత్రులు ఇద్దరూ  ఎలా దాటెదరు?’ ||68.08||

||శ్లోకము 68.09||

త్రయాణామేవ భూతానాం సాగరస్యాస్య లంఘనే |

శక్తిః స్యాద్వైనతేయస్య తవ వా మారుతస్య వా ||68.09||

స||  అస్య సాగరస్య లంఘనే భూతానాం త్రయాణాం ఏవ శక్తిః స్యాత్ వైనతేయస్య తవ వా మారుతస్య  వా||

||శ్లోకార్థములు||

అస్య సాగరస్య లంఘనే - 

ఆ సాఘర లంఘనమునకు 

భూతానాం త్రయాణాం ఏవ శక్తిః స్యాత్ - 

తగిన శక్తి  భూతములలో ముగ్గురికే కలదు

 వైనతేయస్య తవ వా మారుతస్య  వా -

 వైనతేయుడు, మారుతీ మరియు నీవు మాత్రమే

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’ఆ సాఘర లంఘనము నకు తగిన శక్తి  భూతములలో ముగ్గురికే కలదు. వారు వైనతేయుడు, మారుతీ మరియు నీవు మాత్రమే. ||68.09||

  

||శ్లోకము 68.10||

తదస్మిన్ కార్య నిర్యోగే వీరైవం దురతిక్రమే |

కిం పశ్యసి సమాధానం బ్రూహి కార్యవిదాం వర ||68.10||

స|| వీర  ! కార్యవిదాం వర !  తత్ ఏవం దురతిక్రమే కార్యనిర్యోగే  కిం సమాధానం పశ్యసి బ్రూహి||  

||శ్లోకార్థములు||

వీర  కార్యవిదాం వర   - 

ఓ వీరుడా ! కార్యము సాధించువారిలో శ్రేష్ఠుడా 

తత్ ఏవం దురతిక్రమే కార్యనిర్యోగే  - 

అలాంటి ఈ దుష్కరమైన కార్యము సాధించుటకు

కిం సమాధానం పశ్యసి బ్రూహి - 

సమాధానము కనపడు చున్నదా చెప్పుము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’ఓ వీరుడా ! కార్యము సాధించువారిలో శ్రేష్ఠుడా, అలాంటి ఈ దుష్కరమైన కార్యము సాధించుటకు సమాధానము కనపడు చున్నదా చెప్పుము’.||68.10|| 

||శ్లోకము 68.11||

కామమస్య త్వమేవైకః కార్యస్య పరిసాధనే |

పర్యాప్తః పరవీరఘ్న యశస్యస్తే బలోదయః ||68.11||

స|| పరవీరజ అస్య కార్యస్య పరిసాధనే త్వం ఏక ఏవ పర్యాప్తః కామమ్ | తే ఫలోదయః యశస్యః ( భవేత్)||

||శ్లోకార్థములు||

పరవీరజ - శత్రువులను క్షితించువాడా !  

అస్య కార్యస్య పరిసాధనే - ఈ కార్యము సాధించుటకు   

త్వం ఏక ఏవ పర్యాప్తః కామమ్ - నీవొక్కడివే చాలును

 తే బలోదయః యశస్యః ( భవేత్) - నీ బలముతోసాధించి కీర్తిని పొందెదవు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’శత్రువులను క్షితించువాడా !  ఈ కార్యము సాధించుటకు   నీవొక్కడివే తగినవాడివి. నీవు ఈ  కార్యము సాధించి యశస్సు పొందెదవు.’ ||68.11||

||శ్లోకము 68.12||

 

బలైః సమగ్రైర్యది  మాం హత్వా రావణమాహవే |

విజయీ స్వాం పురీం రామో నయేత్ తస్యాద్యశస్కరమ్ ||68.12||

స|| రామః రావణం సమగ్రైః బలైః ఆహవే హత్వా విజయీ స్వాం పురీం (మాం) నయేత్ యది తత్ యశస్కరం స్యాత్ ||

||శ్లోకార్థములు||

రామః రావణం -రాముడు రావణుని 

సమగ్రైః బలైః ఆహవే హత్వా - సమస్త బలములతో యుద్ధములో జయించి 

 విజయీ స్వాం పురీం (మాం) నయేత్ యది - 

విజయముతో నన్ను తన పురమునకు  తీసుకొనిపోయినచో 

 తత్ యశస్కరం స్యాత్ - అది ఆయనకు యశస్కరము గా వుండును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’ఆ రాముడు రావణుని రావణుని సమస్త బలములతో యుద్ధములో జయించి తన పురమునకు నన్ను తీసుకొనిపోయినచో అది ఆయనకు యశస్కరముగా వుండును’. ||68.12||

||శ్లోకము 68.13||

యథాఽహం తస్య వీరస్య వనాదుపథినా హృతా |

రక్షసా తద్భయా దేవ తథా నార్హతి రాఘవః ||68.13||

స|| అహం రక్షసా వీరస్య ఉపాధినా యథా హృతా తథా తత్ భయాదేవ రాఘవః న అర్హతి|| 

||శ్లోకార్థములు||

అహం రక్షసా వీరస్య - నేను ఆ రాక్షసవీరుని చే 

ఉపాధినా యథా హృతా - ఏ విధముగా అపహరింపబడితినో  

తథా తత్ భయాదేవ - ఆ విధముగా రహస్యముగా 

రాఘవః న అర్హతి - రాఘవుడు తీసుకొనిపోవుట తగదు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

”నేను రాక్షసవీరుని చే ఏవిధముగా అపహరింపబడితినో  ఆ విధముగా రహస్యముగా రాఘవుడు తీసుకొనిపోవుట తగదు’.  ||68.13||

||శ్లోకము 68.14||

బలైస్తు సంకులాం కృత్వా లంకాం పరబలార్దనః |

మాం నయేద్యది కాకుత్‍స్థః తత్ తస్య సదృశం భవేత్ ||68.14||

స|| పరబలార్దనః కాకుత్‍స్థః లంకాం శరైః సంకులం కృత్వా మామ్ నయేత్ యది తత్ తస్య సదృశం భవేత్||

||శ్లోకార్థములు||

పరబలార్దనః కాకుత్‍స్థః - శత్రువులను మర్దించు కాకుత్‍స్థుడు 

లంకాం శరైః సంకులం కృత్వా - లంకానగరమును తన శరములతో సంకులము చేసి 

మామ్ నయేత్ యది - నన్ను తీసుకు పోయినచో 

తత్ తస్య సదృశం భవేత్ - అది ఆయనకు తగును

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’శత్రువులను మర్దించు కాకుత్‍స్థుడు లంకానగరమును తన శరములతో సంకులము చేసి నన్ను తీసుకు పోయినచో అది ఆయనకు తగును’. ||68.14||

 

||శ్లోకము 68.15||

తద్యథా తస్య విక్రాంతమనురూపం మహాత్మనః |

భవత్యాహవశూరస్య తథా త్వముపపాదయ ||68.15||

స|| తత్ మహాత్మనః ఆహవశూరస్య తస్య అనురూపం విక్రాన్తం యథా భవేత్ తథైవ త్వం ఉపపాదయ||

||శ్లోకార్థములు||

తత్ మహాత్మనః - ఆ మహాత్ముడు 

ఆహవశూరస్య తస్య అనురూపం  - 

యుద్దవీరుని యొక్క శక్తి కి అనుగుణముగా 

విక్రాన్తం యథా భవేత్ - 

విజయవంతుడు ఎలా అగునో

తథైవ త్వం ఉపపాదయ -

 ఆ విధముగా నీవు ప్రతిపాదింపుము

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’ఆ మహాత్ముడు యుద్దవీరుని యొక్క శక్తి కి అనుగుణముగా ఏది తగునో అది నీవు ప్రతిపాదించుము’.||68.15||

||శ్లోకము 68.16||

తదర్థోపహితం వాక్యం ప్రశ్రితం  హేతుసంహితమ్ |

నిశమ్యాహం తతశ్శేషం వాక్య ముత్తరమబ్రువన్ ||68.16||

స|| తతః అర్థోపహితం ప్రశ్రితం హేతుసంహితం వాక్యం నిశమ్య అహం శేషం ఉత్తరం అబ్రువన్ ||

||శ్లోకార్థములు||

తతః అర్థోపహితం ప్రశ్రితం- 

ఆ అర్థసహితమైన  వినయముగా 

 హేతుసంహితం వాక్యం నిశమ్య - 

హేతువులతో కూడిన వాక్యములను విని 

అహం శేషం ఉత్తరం అబ్రువన్ - 

నేను ఈ విధముగా మాట్లాడితిని

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’ఆ అర్థసహితమైన వినయముగా చెప్పబడిన, హేతువులతో కూడిన వాక్యములను విని నేను ఈ విధముగా మాట్లాడితిని’. ||68.16||

||శ్లోకము 68.17||

దేవీ హర్యృక్ష సైన్యానాం ఈశ్వరః ప్లవతాం వరః |

సుగ్రీవః సత్త్వసంపన్నః తవార్థే కృత నిశ్చయః ||68.17||

స|| దేవీ హర్యక్షుసైన్యానాం ఈశ్వరః ప్లవతాం వరః సత్త్వ సంపన్నః తవ అర్థే కృతనిశ్ఛయః||

||శ్లోకార్థములు||

దేవీ హర్యక్షుసైన్యానాం ఈశ్వరః - 

ఓ దేవీ వానర సైన్యములకు అధిపతి 

ప్లవతాం వరః - ఆకాశములో ఎగురువారిలో శ్రేష్ఠుడు

సత్త్వ సంపన్నః - సత్వ సంపన్నుడు

 తవ అర్థే కృతనిశ్ఛయః - 

నిన్ను రక్షించుటకు కృత నిశ్చయుడై ఉన్నాడు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’ఓ దేవీ వానర సైన్యములకు అధిపతి , ఆకాశములో ఎగురువారిలో శ్రేష్ఠుడు, సత్వ సంపన్నుడు అగు సుగ్రీవుడు నిన్ను రక్షించుటకు కృత నిశ్చయుడై ఉన్నాడు’ ||68.17||

||శ్లోకము 68.18||

తస్య విక్రమసంపన్నాః సత్త్వవంతో మహాబలాః |

మనః సంకల్పసంపాతా నిదేశే హరయః స్థితాః ||68.18||

స|| విక్రమసంపన్నాః సత్త్వవన్తః మహాబలాః మనః సంకల్ప సంపాతాః తస్య నిదేశే స్థితాః||

||శ్లోకార్థములు||

విక్రమసంపన్నాః - అమితమైన పరాక్రమము కలవారు

సత్త్వవన్తః మహాబలాః -మహాబలురు సత్త్వము కలవారు

 మనః సంకల్ప సంపాతాః -- మనోనిశ్చయము కలవారు 

 తస్య నిదేశే స్థితాః- ఆయన ఆజ్ఞాపాలనలో ఉన్నారు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’అమితమైన పరాక్రమము కలవారు, వీరులు మనోనిశ్చయము కలవారు ఆయన ఆజ్ఞాపాలనలో ఉన్నారు.’ ||68.18||

||శ్లోకము 68.19||

యేషాం నోపరినాధస్తాన్ నతిర్యక్ సజ్జతే గతిః |

న చ కర్మసు సీదంతి మహత్స్వమిత తేజసః ||68.19||

స|| యేషాం గతిః ఉపరి న సజ్జతే | అధస్తాత్ న | తిర్యక్ న | అమిత తేజసః మహత్ సు కర్మసు న సీదన్తి ||

||శ్లోకార్థములు||

యేషాం గతిః ఉపరి న సజ్జతే  - 

వారి గమనములో పైకి పోవుటకు అడ్డులేదు

అధస్తాత్ న - క్రిందకి పోవడములో(అడ్డు) లేదు

 తిర్యక్ న  - అటూ ఇటూ పోవడములో అడ్డు లేదు

అమిత తేజసః - అమిత తేజము కలవారు

మహత్ సు కర్మసు న సీదన్తి- 

మహత్తరమైన కార్యములను సాధించ గలరు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’వారు పైకి  ఎగరకలరు క్రిందకి పోగలరు. వారు ఏదిశలొనైన పోగలరు. వారు ఎట్టి కార్యమైన సాధించ కల శక్తి కలవారు’. ||68.19||

 

||శ్లోకము 68.20||

అసకృత్తైర్మహాభాగైః వానరైర్బలదర్పితైః |

ప్రదక్షిణీకృతా భూమి ర్వాయుమార్గానుసారిభిః ||68.20||

స|| మహాభాగైః బలదర్పితైః వాయుమార్గానుసారిభిః తైః వానరైః భూమిః ప్రదక్షిణీ కృతా||

||శ్లోకార్థములు||

మహాభాగైః బలదర్పితైః - ఆ మహాభాగులు  బలదర్పము కలవారు

వాయుమార్గానుసారిభిః - వారు వాయుమార్గములో పోగలవారు

తైః వానరైః - ఆ వానరులచేత

భూమిః ప్రదక్షిణీ కృతా -

భూమండలము  ప్రదక్షిణము చేయబడినది

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’ఆ మహాభాగులు  బలదర్పము కలవారు వారు వాయుమార్గములో భూమి ని ప్రదక్షణము చేయగలవారు’. ||68.20||

||శ్లోకము 68.21||

మద్విశిష్ఠాశ్చ తుల్యాశ్చ సంతి తత్ర వనౌకసః |

మత్తః ప్రత్యవరః కశ్చిన్నాస్తి సుగ్రీవ సన్నిధౌ ||68.21||

స|| తత్ర సుగ్రీవ సన్నిధౌ  మత్ విశిష్ఠాశ్చ తుల్యాశ్చ సంతి | మత్తః ప్రత్యవరః కశ్చిత్ నాస్తి||

||శ్లోకార్థములు||

తత్ర సుగ్రీవ సన్నిధౌ  - అక్కడ సుగ్రీవుని సన్నిధిలో  

మత్ విశిష్ఠాశ్చ తుల్యాశ్చ సంతి  - 

నా కన్నా గొప్పవారు, నాతో సమానులు ఉన్నారు

మత్తః ప్రత్యవరః - నాకన్నా తక్కువ వారు 

కశ్చిత్ నాస్తి - ఎవరూ లేరు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’సుగ్రీవుని సన్నిధిలో నాకన్నా విశిష్ఠులు, నాతో సమానులు ఉన్నారు. కాని నాకన్నా తక్కువ ఎవరూ వారు లేరు’. ||68.21||

సుగ్రీవుని సన్నిధిలో హనుమ కన్న గొప్పవాడు లేడు అని, జామ్బవంతుని మాటలద్వారా విన్నమాటే.  ఇక్కడ హనుమ సీతమ్మకి చెప్పిన మాట, హనుమంతుని ఉదారత్వమును సూచిస్తుంది. 

||శ్లోకము 68.22||

అహం తావదిహ ప్రాప్తః కిం పునస్తే మహాబలాః |

నహి ప్రకృష్టాః ప్రేష్యంతే ప్రేష్యంతే హీతరే జనాః||68.22||

స|| అహం తావత్ ఇహ అనుప్రాప్తః | మహబలాః తే కిం పునః | ప్రకృష్టాః న ప్రేష్యంతే హి | ఇతరే జనాః ప్రేష్యంతే హి || 

||శ్లోకార్థములు||

అహం తావత్ ఇహ అనుప్రాప్తః - నేనే ఇక్కడి కి రాగలిగితిని

 మహబలాః తే కిం పునః - మహాబలురైన వారి సంగతి చెప్ప నేల 

ప్రకృష్టాః న ప్రేష్యంతే హి  - మహాబలవంతులను ఇట్టి కార్యమునకు పంపరు

ఇతరే జనాః ప్రేష్యంతే హి - ఇతర జనులనే పంపెదరు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’నేనే ఇక్కడి కి రాగలిగితిని. మహాబలురైన వారి సంగతి చెప్ప నేల. మహాబలవంతులను ఇట్టి కార్యమునకు పంపరు. ఇతర జనులనే పంపెదరు’. ||68.22||

||శ్లోకము 68.23||

తదలం పరిపాతేన దేవి మన్యుర్వ్యపైతు తే |

ఏకోత్పాతేన  వై లంకా మేష్యంతి హరియూథపాః ||68.23||

స|| దేవీ తత్ పరితాపేన అలం | తే శోకః వ్యపైతు| తే హరియూథపాః ఏకోత్పాతేన లంకాం ఏష్యంతి||

రామటీకాలో - తదితి|| యతః ఏకోత్పాతేన కేవలోత్ప్లవనేన  హరియూథపాః  లంకామేష్యన్తి తత్ తస్మాత్ హేతోః పరితాపేన అలం , న కర్తవ్యం ఇత్యర్థః|| 

||శ్లోకార్థములు||

దేవీ తత్ పరితాపేన అలం  - 

ఓ దేవీ ఆ విషయము గురించి చింతించ వద్దు

తే శోకః వ్యపైతు  - నీ శోకము చాలును

తే హరియూథపాః ఏకోత్పాతేన - ఆ వానర యోధులు ఒక్క గంతులో

లంకాం ఏష్యంతి - లంకను చేరగలరు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’ఓ దేవీ ఆ విషయము గురించి చింతించ వద్దు. నీ శోకము చాలును. ఆ వానర యోధులు ఒక్క గంతులో ఇచటికి చేరెదరు’. ||68.23|| 

వానరయోధులు ఒక్కగంతులో లంక చేరగలరు. అందువలన వారి మీద సందేహము ఏ మాత్రము వలదు అని సీతతో హనుమ ప్రార్థన.  రెండవ సర్గలో హనుమ లంకకు, ముగ్గురమే రాగలము, లంకలో ప్రవేశించుట చాలా కష్టము,  అని చింతించిన సమయము వుంది. కాని ఇక్కడ  దుఃఖము లో వున్న సీతమ్మ దుఃఖ భారమును తగ్గించడము కోసము,  సీతమ్మ సందేహాలు అవతల పెట్టాలి. అందుకని  హనుమ, సుగ్రీవుని ఆజ్ఞలో తనకన్న గొప్పవారే తప్ప తక్కువ వారులేరు అని చెపుతున్నాడు.

||శ్లోకము 68.24||

మమపృష్ఠగతౌ తౌ చ చంద్రసూర్యావివోదితౌ |

త్వత్సకాశం  మహాభాగే నృశింహవాగమిష్యతః ||68.24||

స|| మహాభాగే నృసింహౌ తౌ చ మమ పృష్ఠగతౌ ఉదితౌ చన్ద్రసూర్యావివ త్వత్ సకాశం ఆగమిష్యతః||

||శ్లోకార్థములు||

మహాభాగే నృసింహౌ తౌ చ - 

ఓ పూజ్యురాలా ! నరసింహులగు రామలక్ష్మణులు ఇద్దరూ 

మమ పృష్ఠగతౌ -  నా పృష్ఠము మీద కూర్చుని 

ఉదితౌ చన్ద్రసూర్యావివ - ఉదయించిన చంద్ర సూర్యులవలె 

త్వత్ సకాశం ఆగమిష్యతః - నీ కోసము వచ్చెదరు  

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’ఓ పూజ్యురాలా ! నరసింహులగు రామలక్ష్మణులు ఇద్దరూ నా పృష్ఠము మీద కూర్చుని ఉదయించిన చంద్ర సూర్యులవలె త్వరలో నీ కోసము వచ్చెదరు’.||68.24|| 

||శ్లోకము 68.25||

అరిఘ్నం సింహసంకాశం క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి రాఘవం |

లక్ష్మణం చ ధనుష్పాణిం లంకాద్వారముపస్థితమ్ ||68.25||

స|| లంకాద్వారం ఉపస్థితం అరిఘ్నం సింహసంకాశం తం రాఘవం ధనుష్పాణిం లక్ష్మణం చ క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి||

||శ్లోకార్థములు||

లంకాద్వారం ఉపస్థితం - లంకాద్వారము దగ్గర నిలబడిన  

అరిఘ్నం సింహసంకాశం - సింహస్వరూపులైన

తం రాఘవం ధనుష్పాణిం లక్ష్మణం చ - 

ధనస్సు చేతిలో పట్టుకొనిన  ఆ రాముని , లక్ష్మణుని కూడా 

క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి - త్వరలో చూచెదవు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’లంకాద్వారము దగ్గర  ధనస్సు చేతిలో పట్టుకొని నిలబడిన సింహస్వరూపులైన రాముని లక్ష్మణుని త్వరలో చూచెదవు’.||68.25||

||శ్లోకము 68.26||

నఖదంష్ట్రాయుధాన్  వీరాన్ సింహశార్దూలవిక్రమాన్ |

వానరాన్ వారణేంద్రాభాన్ క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి సంగతాన్ ||68.26||

స|| నఖదంష్ట్రాయుధాన్ సింహశార్దూలవిక్రమాన్ వానరాన్ వారణేంద్రాభాన్  సంగతాన్ క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి||

||శ్లోకార్థములు||

నఖదంష్ట్రాయుధాన్ - 

నఖములు దంతములు ఆయుధములుగా గల

 సింహశార్దూలవిక్రమాన్ - 

సింహ శార్దులములతో సమానమైన పరాక్రమము గల

సంగతాన్ వానరాన్ వారణేంద్రాభాన్  - 

తండోప తండములుగా వానరులను వానరేంద్రులను  

 క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి - త్వరలో  చూచెదవు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’నఖములు దంతములు ఆయుధములుగా గల, సింహ శార్దులములతో సమానమైన పరాక్రమము గల, వానరులను వానరేంద్రులను  త్వరలో  చూచెదవు’ ||68.26||. 

||శ్లోకము 68.27||

శైలాంబుదనికాశానాం లంకామలయసానుషు |

నర్దతాం  కపిముఖ్యానాం అచిరాచ్ఛ్రోష్యసి స్వనమ్ ||68.27||

స|| శైలామ్బుదనికాశానామ్ లంకామలయమానుషు నర్దతాం కపిముఖ్యానాం స్వనం అచిరాత్ శ్రోష్యసి||

||శ్లోకార్థములు||

లంకామలయమానుషు - లంకా మలయ పర్వతములపై 

శైలామ్బుదనికాశానామ్ -  కొండలతో మేఘములతో సమానులైన 

 కపిముఖ్యానాం - వానర ముఖ్యుల

నర్దతాం స్వనం అచిరాత్ శ్రోష్యసి  - 

సింహనాదములను అచిరకాలములో వినెదవు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’లంకా మలయ పర్వతములపై తిరుగుచున్నకొండలతో మేఘములతో సమానులైన వానరముఖ్యుల సింహనాదములను అచిరకాలములో వినెదవు’.||68.27||

||శ్లోకము 68.28||

నివృత్త వనవాసం చ త్వయా సార్థ మరిందమం |

అభిషిక్త మయోధ్యాయాం క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి రాఘవమ్ ||68.28||

స|| నివృత్తవనవాసం అరిన్దమం అయోధ్యాయామ్ త్వయా సార్థం అభిషిక్తం రాఘవం క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి||

||శ్లోకార్థములు||

నివృత్తవనవాసం అరిన్దమం - 

వనవాసమునుంచి  తిరిగివచ్చిన శత్రుమర్దనుడు

త్వయా సార్థం  - నీతో కూడా 

అయోధ్యాయామ్ అభిషిక్తం రాఘవం- 

అయోధ్యలో  అభిషిక్తుడైన రాఘవుని 

 క్షిప్రం ద్రక్ష్యసి - త్వరలో చూచెదవు

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’వనవాసమునుంచి  తిరిగివచ్చిన శత్రుమర్దనుడు, అయోధ్యలో  అభిషిక్తుడైన రాఘవుని నీవు త్వరలో చూచెదవు’. ||68.28||

||శ్లోకము 68.29||

తతో మయావాగ్బిరదీనభాషిణా

శివాభిరిష్టాభిరభిప్రసాదితా |

జగామ శాంతిం మమమైథిలాత్మజా

తవాపి శోకేన తదాఽభిపీడితా ||68.29||

స|| తతః తవ శోకేనాపి తదా అభిపీడితా మైథిలాత్మజా  మయా అదీనభాషిణా  శివాభిః ఇష్టభిః మమ వాగ్భిః అభిప్రసాదితా శాంతిం జగామ||

తిలక టీకాలో - పూర్వముక్తయా మదుక్త్యా శ్రుతేన త్వత్ శోకేన అతిపీడితా అపి అదీనభాషిణీ సా మయా శివాభీ ఇష్టిభిః అభిప్రసాదితా శాన్తిం దుఃఖనివృత్తిమువాహ| ప్రాప్తేత్యర్థః||

గోవిన్దరాజ టీకాలో - తతో మయేతి| తవశోకేనాపి నైవ దంశానిత్యాది మదుక్త్యా శ్రుతేన మమ పురస్తాత్ అభిపీడితా అదీనభాషిణా  మయా శివాభిః ఇష్టాభిః వాగ్భిః అభిప్రసాదితా శాన్తిం దుఃఖనివృత్తిం జగామ||

||శ్లోకార్థములు||

తదా తతః తవ శోకేనాపి  అభిపీడితా మైథిలాత్మజా - 

అప్పుడు నీ శోకముతో పీడించబడిన మిథిలాకుమారి 

మయా అదీనభాషిణా  - నా సంప్రీతికరమైన

శివాభిః ఇష్టభిః - శుభకరమైన సముచితమైన 

మమ వాగ్భిః అభిప్రసాదితా - నా మాటలతో ఊరడిల్లి 

 శాంతిం జగామ - శాంతిని పొందెను

||శ్లోకతాత్పర్యము||

’అప్పుడు నీ శోకముతో పీడించబడి దుఃఖములో నున్న మిథిలాకుమారి నా సంప్రీతికరమైన శుభకరమైన సముచితమైన మాటలతో ఊరడిల్లి శాంతిని పొందెను.’ ||68.29||

ఈ శుభకరమైన మాటతో సుందరకాండ సమాప్తము అవుతుంది.

’జగామశాంతిం’ అన్నది ముఖ్యమైన మాట అని ముందే చెప్పాము. సుందరకాండ ప్రాముఖ్యము కూడా ఈ మాటతో పెరిగిందని చెప్పవచ్చు.

సుందరకాండ ప్రారంభము అయ్యే ముందర కిష్కింధలో రామ లక్ష్మణులు సుగ్రీవుడు దుఃఖములో వున్నవారు. అగ్నిని కూడా దహించగల ఆ దుఃఖము గురించి రాములవారే చెప్పారు.  దక్షిణ దిశలో అన్వేషణకి జాంబవంతుని నాయకత్వములో బయలుదేరిన, సముద్రముయొక్క దక్షిణ తీరముచేరిన వానరులు అందరూ కూడా ఆ సాగరము ఎలాదాటాలి అని దుఃఖ సముద్రములో  వున్నవారే. జాంబవంతుని ప్రేరణతో హనుమ ముందుకు రావడముతో మబ్బులు తొలగిపోయిన ఆకాశము కనిపిస్తుంది. హనుమ సముద్ర లంఘనముతో ఆశలు పెరుగుతాయి. హనుమ అశోకవనములో సీతమ్మను చూచినపుడు అన్వేషణ ముగిసినట్లే. కాని హనుమ అత్యంత దుఃఖములో వున్న సీతమ్మకి , రాములవారు త్వరలో వచ్చి రావణసంహారము చేసి తనని తీసుకుపోతారు అన్నమాట చెప్పడానికి ముందుకు దిగి , సీతమ్మకి ఆ ఆశ్వాసన ఇచ్చి, రావణునికి కూడా తన సందేశము ఇవ్వడము కోసము అశోకవనము ధ్వంసము చేసి, జరిగిన యుద్ధములో రాక్షసప్రముఖులను, రావణుని కుమారుడు అక్షకుమారుని కూడా హతమార్చి,  సీతమ్మని రామునితో చేర్చకపోతే నాశనము తప్పదని రావణునికి చెప్పి, చివరిలో సీతమ్మ  సెలవు తీసుకోని , ఆమెకి శాంతి కూర్చి తిరిగి వస్తాడు.  తిరిగిరావడముతో వానరుల దుఃఖము ఉపశమిస్తుంది. హనుమ అదే మాట రాములవారికి కూడా చెప్పి , రాములవారికి ఉపశమనము కలిగిస్తాడు. సుందరకాండ  ప్రారంభములో వున్న దుఃఖభరితమైన వాతావరణము పూర్తిగా మారిపోయి, ముందు జరగవలసిన కార్యక్రమము కూడా పూర్తిగా అవగాహనలో వున్నసమయము ఇది.  అదే భక్తుల హృదయములో పేరుకుపోయిన మాట. అందుకనే ఎన్నో కుటుంబాలలో సుందరకాండ పారాయణతో దుఃఖములు శమిస్తాయి అని నమ్మకము .  అదే సుందరకాండ ప్రాముఖ్యము.

ఈ మాటతో సుందరకాండ అరవై ఎనిమిదవ సర్గ,  అలాగే సుందరకాండ కూడా సమాప్తము అవుతుంది.

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే 

చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్

శ్రీమత్సుందరకాండే అష్టషష్టితమస్సర్గః||

శ్రీసుందరకాండః సమాప్తః||

హరి ఓమ్ తత సత్||

సర్వం శ్రీ రామచంద్రార్పణమస్తు||

|| ఓమ్ తత్ సత్||